ΑΠΩΛΕΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ

 

ΑΠΩΛΕΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ

1. Προσανατολισμός

Οι περισσότεροι άνθρωποι, γνωρίζουν χονδρικά τι σημαίνει η λέξη. Λίγοι όμως μπορούν να μας δώσουν τον ακριβή ορισμό, ο οποίος είναι:

Η τοποθέτηση του εαυτού μας σε σχέση με την Ανατολή.

Με τον καιρό ξεχάστηκε ο παράγοντας Ανατολή, παραμένει όμως η αίσθηση της κατεύθυνσης στο χώρο. Είμαστε προσανατολισμένοι στο χώρο, όταν γνωρίζουμε τη θέση μας σε σχέση με την επιφάνεια της γης και προσανατολισμένοι στο χρόνο, όταν έχουμε συναίσθηση της ακριβής ώρας και ημερομηνίας.

Όταν βαδίζουμε στη γη, ο προσανατολισμός είναι κάτι το φυσιολογικό και γίνεται ασυνείδητα, όπως και άλλες λειτουργίες του οργανισμού (π.χ. αναπνοή). Όταν όμως εγκαταλείπουμε την επιφάνεια ανεβαίνοντας προς τα ύψη, αντιμετωπίζουμε δυσκολίες που μπορεί να προκαλέσουν σύγχυση, όταν δεν γνωρίσουμε τους μηχανισμούς προσανατολισμού του σώματός μας.

Το κυριότερο όργανο προσανατολισμού, είναι βέβαια το μάτι. 
Όταν βλέπουμε το περιβάλλον μας και ο ορίζοντας είναι καθαρός, σπάνια παθαίνουμε σύγχυση, όσον αφορά τη θέση μας. Δεν είναι όμως μόνο το μάτι, που μας δίνει πληροφορίες. Τουλάχιστον 5 άλλα αισθητήρια δίνουν πληροφορίες στον εγκέφαλο, τα οποία αλληλοσυμπληρούμενα και συνδυαζόμενα, μας δίνουν την ακριβή εικόνα.

Λαβύρινθος: 

Η αισθητικότητα των μυών και των αρθρώσεων, ώστε και με κλειστά τα μάτια, να γνωρίζουμε τη θέση όλων των μελών του σώματός μας.

Βρίσκεται στα οστά της βάσης του κρανίου και που επηρεάζεται άμεσα από τη πτήση.

Η αισθητικότητα των σπλάχνων.

Η πίεση των σπλάχνων και του εντέρου, μας βοηθάει να αντιληφθούμε που είναι το «κάτω» και που το «πάνω». Με την επίδραση των G στο αεροσκάφος, αυτή η πληροφορία μπορεί να προκαλέσει σύγχυση.

Η αισθητικότητα λόγω επαφής. 

Μπορούμε κανονικά να αντιληφθούμε την ποιότητα του εδάφους κάτω από τα πόδια μας ή τη σκληρότητα του καθίσματος που καθόμαστε. Βέβαια, αυτή η αίσθηση αχρηστεύεται, όταν π.χ. μουδιάζει το χέρι ή το πόδι μας.

Η ακοή. 

Πληροφορίες όσον αφορά στη θέση ή στην ταχύτητα, παίρνουμε από τον κινούμενο άνεμο. Επίσης, οι διάφοροι ήχοι μας βοηθούν στον προσανατολισμό.
Ο εγκέφαλος, αναλύει τις πληροφορίες που παίρνει από τις παραπάνω πηγές, τις συνδυάζει με τη μνήμη και παρουσιάζει την εικόνα της θέσης μας και έτσι προσανατολιζόμαστε. 

Η μνήμη είναι σημαντικότερη, διότι μας λέει τη διαφορά μεταξύ παρελθόντος και παρόντος και επίσης, σε ασυνήθεις συνθήκες, μας δίνει στοιχεία, ώστε να κρίνουμε ορθά λόγω πείρας. Για παράδειγμα, η πρώτη έντονη ανακοπή με άριστες συνθήκες μας φέρνει σύγχυση, αλλά η πείρα παραμένει και θυμόμαστε τα καθέκαστα, όταν επαναληφθεί η ίδια άσκηση με οποιαδήποτε συνθήκη.

α. Λαβύρινθος
Ο λαβύρινθος, ένας δεξιά και ένας αριστερά, βρίσκεται μέσα στα οστά του κρανίου, κοντά στο μέσα αυτί. Έχει μέγεθος όσο ένα φασόλι και αποτελείται από 3 ημικύκλιους σωλήνες, κάθετους ο ένας στον άλλον. Ο κάθε σωλήνας, βρίσκεται σε μία κατεύθυνση στο χώρο. Οι σωλήνες καταλήγουν σε ένα κοινό σάκο, που λέγεται στατικό όργανο. Όλο αυτό το σύνολο, μοιάζει να εργάζεται σαν γυροσκόπιο. Οι σωλήνες και ο σάκος, είναι γεμάτοι με ένα κολλοειδές υγρό, μέσα στο οποίο υπάρχουν πολλές λεπτές και κοντές τρίχες, που κινούνται ελεύθερα μπρος και πίσω, όταν κινείται και το υγρό. Οι σωλήνες είναι ευαίσθητοι στις γωνιακές κινήσεις της κεφαλής, ενώ ο σάκος έχει σχέση κυρίως με τη γραμμική επιτάχυνση.

Όταν το κεφάλι κινείται προς μία κατεύθυνση, οι σωλήνες μετακινούνται μαζί του. Λόγω όμως της αδράνειας, χρειάζεται ένας ορισμένος χρόνος να μετακινηθεί και έτσι οι τρίχες των τοιχωμάτων λυγίζουν και ο εγκέφαλος δέχεται το αίσθημα της στροφής. Είναι το ίδιο φαινόμενο, σαν να έχουμε ένα ποτήρι γεμάτο νερό. Το ποτήρι κινείται πάντα πριν από το νερό.

Μετά την πρώτη κίνηση, εάν ο ρυθμός στροφής είναι σταθερός, το υγρό στους σωλήνες ισορροπεί και οι τρίχες δεν είναι πλέον λυγισμένες. Ο εγκέφαλος δεν ερεθίζεται και η αίσθηση της στροφής εξαφανίζεται. Οι σωλήνες, είναι ευαίσθητοι μόνο σε αλλαγές της ταχύτητας ή της στροφής και μία σταθερή κίνηση δεν τους ερεθίζει. Το καλύτερο παράδειγμα γι’ αυτό το φαινόμενο, είναι η κίνηση της γης. Περιστρέφεται συνεχώς γύρω από τον άξονά της με μεγάλη ταχύτητα, αλλά δεν το καταλαβαίνουμε, παρά μόνο αν σταματούσε ξαφνικά.

Όταν σταματήσει η κίνηση της κεφαλής, σταματά και η κίνηση των σωλήνων. Το υγρό όμως, εξακολουθεί να κινείται για ένα μικρό χρονικό διάστημα και οι τρίχες λυγίζουν προς την αντίθετη κατεύθυνση, μέχρι να σταματήσουν τα υγρά.

Τα παραπάνω, αφορούν στον ερεθισμό ενός σωλήνα και στην κίνηση της κεφαλής προς μία μόνο κατεύθυνση στο χώρο. Τι θα συμβεί εάν ερεθίσουμε 2 ή και τους 3 σωλήνες; Εδώ υπάρχει η αναλογία με το γυροσκόπιο. Όταν το γυροσκόπιο στρέφεται προς μία κατεύθυνση του χώρου και εφαρμόζεται μία δύναμη σε αυτό από άλλη κατεύθυνση, 90ο σε σχέση με την πρώτη, τότε αυτό αλλάζει κατεύθυνση. Η νέα διεύθυνση κίνησης, θα είναι η συνισταμένη των άλλων δύο δυνάμεων. Το ίδιο συμβαίνει με το όργανο ισορροπίας.

Όταν εμείς στρεφόμαστε προς την κατεύθυνση του ενός σωλήνα και ξαφνικά κινήσουμε το κεφάλι μας προς μία δεύτερη κατεύθυνση, το υγρό στους 3 σωλήνες θα αρχίσει να κινείται. Οι σωλήνες όμως επικοινωνούν με τον κοινό σάκο, το υγρό στον τρίτο σωλήνα θα κινηθεί και αυτό. Σε κάθε σωλήνα, οι τρίχες ερεθίζονται προς διαφορετικές κατευθύνσεις και ο εγκέφαλος παίρνει συγχεόμενες πληροφορίες. Αντιδρά, λαμβάνοντας υπόψη το ισχυρότερο ερέθισμα, που είναι η συνισταμένη και έτσι νομίζει ότι το σώμα γέρνει προς την τρίτη κατεύθυνση, με αποτέλεσμα να συγχυστεί και να ζαλιστεί. 

Η ζάλη (VERTIGO), είναι από τα μεγαλύτερα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν οι χειριστές αεροσκαφών και ελικοπτέρων κατά τη πτήση.

β. Τρόπος της αίσθησης
Το σώμα μας, δεν αντιλαμβάνεται όλα τα ερεθίσματα και πολλές φορές είναι δυνατό να γελαστούμε. Από πειράματα, αποδείχθηκε ότι δεν αντιλαμβανόμαστε την αλλαγή της γραμμικής ταχύτητας, που επενεργεί στο σώμα μας με δύναμη μικρότερη 1/50 C.

Επίσης, δεν γίνεται αντιληπτή η στροφή ή η αλλαγή θέσης. Εάν περιστρεφόμαστε με ταχύτητα μικρότερη του 1m/sec2, κανένα όργανο του σώματος δεν αντιλαμβάνεται αυτή τη μεταβολή. Υπάρχει περίπτωση, να γυρίσουμε 180ο στον αέρα, χωρίς να το αντιληφθούμε. Επίσης, σε πτήση μέσα στα σύννεφα, να αρχίσουμε στροφή χωρίς να το αντιληφθούμε. Άλλη περίπτωση είναι, να αρχίσουμε ελαφρά άνοδο ή κάθοδο χωρίς να το καταλάβουμε.

Κάτι που πρέπει να γνωρίζουμε είναι ότι, το σώμα μας αισθάνεται μόνο τις μεταβολές της επιτάχυνσης. Δηλαδή, όταν μπούμε σε στροφή και διατηρήσουμε σταθερό βαθμό στροφής, τότε το αίσθημα στροφής σταματάει, μέχρι να αλλάξουμε βαθμό στροφής.

2. Απώλεια Προσανατολισμού και Χειριστής

Απώλεια προσανατολισμού, είναι η δυσκολία που συναντάμε στον καθορισμό της θέσης μας, σε σχέση με τη γη.
Η απώλεια προσανατολισμού, είναι ένα από τα συνηθέστερα προβλήματα των ιπταμένων. Είναι μία κατάσταση που πρέπει να καταλάβουμε και να εκτιμήσουμε. Η απώλεια προσανατολισμού, που σε κάποια μορφή της κατά τη διάρκεια της πτητικής μας καριέρας θα μας επηρεάσει, δεν είναι αρρώστια ή κάτι που πρέπει να φοβόμαστε. Πρέπει όμως να την αντιληφθούμε.
Υπάρχουν δύο κατηγορίες απώλειας προσανατολισμού. Στη μία περίπτωση, αδυνατούμε να αντιληφθούμε τι μας συμβαίνει και στην άλλη, ερμηνεύουμε λανθασμένα το ερέθισμα.

Η «απόκλιση», 
Είναι η πιο συνηθισμένη μορφή απώλειας προσανατολισμού. Πετάμε μέσα σε σύννεφα μη προσέχοντας τα όργανα. Κάποια στιγμή, αντιλαμβανόμαστε από τον Τ.Ο., (τεχνητό ορίζοντα ) ότι γέρνουμε. Γύραμε τόσο ομαλά, που δεν το πήραμε είδηση. Γρήγορα φέρνουμε το Χειριστήριο Πορείας στο κέντρο. Η κίνηση αυτή, γίνεται αντιληπτή από τον εγκέφαλο, όχι όμως και από το σώμα μας, που λόγω υστέρησης δίνει ερέθισμα στον εγκέφαλο για μεγαλύτερη διόρθωση. Μετά από λίγο, αντιλαμβανόμαστε το νέο αλλά αντίθετο βαθμό στροφής. Ο εγκέφαλος δίνει εντολή για νέα διόρθωση, το σήμα υστερεί και αρχίζουμε από την αρχή. Το φαινόμενο αυτό, λέγεται απόκλιση.

Άλλη συχνή αιτία απώλειας προσανατολισμού, είναι το φαινόμενο CORIOLIS. Ενώ κάνουμε απότομη άνοδο ή κλειστή στροφή, γυρίζουμε για κάποιο λόγο απότομα το κεφάλι μας. Τότε οι δύο ημικύκλιοι σωλήνες ερεθίζονται και παράγεται το αίσθημα της αστάθειας, που συχνά συνοδεύεται από ναυτία και σύγχυση. Γι’αυτό, πρέπει να αποφεύγουμε τις απότομες κινήσεις του κεφαλιού και να χρησιμοποιούμε τα μάτια μας χωρίς να κουνάμε το κεφάλι μας, όπου βέβαια είναι δυνατόν.

Τα όργανα πτήσεως, μας βοηθούν ώστε να γνωρίζουμε κάθε στιγμή τη στάση και τη θέση μας, άσχετα εάν υπάρχει ορατότητα ή όχι. Όταν τα χρησιμοποιούμε κανονικά, θα μας δώσουν όλες τις απαιτούμενες πληροφορίες για τον προσανατολισμό μας. Για να γίνει αυτό, πρέπει να γίνεται γρήγορος και συνεχής ο διασταυρωτικός έλεγχος των οργάνων πτήσης. Ρίχνοντας ματιές μία μέσα και μία έξω όταν πετάμε μέσα σε σύννεφα ή σε καταιγίδα, είναι σαν να επιδιώκουμε τη σύγχυση. 

Πολλοί χειριστές, άρχισαν την VFR    ( Visual flight rules )  πτήση προτού βγουν τελείως από τα σύννεφα και όταν έφθασαν σε καθαρό καιρό, διαπίστωσαν έκπληκτοι ότι βρισκόντουσαν σε επικίνδυνη κατάσταση. Η γνώση της πτήσης με όργανα είναι το παν και πρέπει να μας γίνει η δεύτερη φύση, ώστε οι πληροφορίες που παίρνουμε απ΄ αυτά να είναι πλήρεις και να ικανοποιούν τις αισθήσεις μας. Αυτό επιτυγχάνεται με την εκπαίδευση.

Επίσης, η όραση μπορεί να μας προκαλέσει απώλεια προσανατολισμού, χωρίς άλλες διαταραχές από άλλα όργανα της ισορροπίας και ιδιαίτερα σε νυκτερινές πτήσεις (π.χ. όταν κάνουμε αιώρηση σε ομοιόμορφη επιφάνεια, μπορεί να κινηθεί το ελικόπτερο χωρίς να το αντιληφθούμε).

http://www.army.gr/files/File/grafeio_asfalias_ptiseon/apolia_prosanatolismou.pdf
Επιμέλεια ΓΕΣ/ΔΑΣ